JOSIF VEZIR ČEMENZEMINALI – KURBAN SAID – ESAD BEJ?
Piše: Božidar Proročić
Josif Vezir Čemenzeminli, pseudonim (Kurban Said) je pseudonim autora „Alija i Nina“, prvog romana u islamskom svijetu koji je 1937. godine na njemačkom jeziku objavio austrijski izdavač EP Tal. Roman je od tada objavljen na više od 38 jezika. Pravi identitet autora je u sporu, i predstavlja svojevrsnu misteriju za mnoge istraživače, istoričare književnosti i brojne druge koji istražuju život i djelo ove intresantne ličnosti.
U Azerbejdžanu, gde je postavljen roman ,,Ali i Nino”, Kurban se izgovara kao ,,Gurban.” Korijen riječi potiče iz semitskih jezika i označava ,,žrtvovanje”, tradicionalni religijski koncept koji je zajednički kulturi Bliskog istoka. ,,Said ” znači ,,radostan ” ili ,,srećan.” (Međutim, u turskim jezicima, kao što su azerbejdžanski, pridjevi prethode imenicama koje modifikuju, tako da bi ime trebalo da bude preokrenuto kao ,,Said Kurban” da bi tačno prenio značenje ,,radosna žrtva” ili ,,srećna žrtva. ”) Ova ideja je u suprotnosti sa zapletom romana, koji je sve samo ne srećan. Temeljna melanholija prožima roman od početka do kraja. Neki ljudi, uključujući Orhana Vazirova (1928–2010), sina Josif Vezir Čemenzeminli (možda autora „Alija i Nina“), ubijeđeni su da je originalni pseudonim vjerovatnije ,,Kurban Seiid” ili možda ,,Seiid Kurban”, a ovo ,,Seiid” se odnosi na nekoga ko je priznat kao potomak od proroka Muhameda, to jest, osoba svetog roda. Tako bi ,,Seiid Kurban” preciznije prenio značenje ,,nekog svetog porijekla koji je žrtvovan” što je upravo tema romana „Ali i Nino“. Ali Khan, protagonist, žrtvuje se za san za sebe i svoju zemlju da bude slobodan. Umire dok se odupire boljševičkom preuzimanju svoje zemlje (1920). Imajte na umu da se u azerbejdžanskom jeziku i ,,Gurban” i ,,Seiid” mogu koristiti kao imena ili prezimena.
Josif Vezir Čemenzeminli
Josif Vezir Čemenzeminli je bio sam ,,seid”, navodno je potomak Muhameda na obje strane njegove porodice. Što se tiče imena ,,Gurban”, Čemenzeminali je napisao kratku priču pod nazivom ,,Gurban”. Pored toga, on je sebe nazvao gurbanom u korespondenciji sa azerbejdžanskim sovjetskim vlastima 1925. godine kada je tražio dozvolu da se vrati kući iz Evrope nakon što je bio na diplomatskom zadatku u inostranstvu predstavljajući vladu Demokratske Republike Azerbejdžana (ADR), bio je u opoziciji sa boljševicima. Čemenzenimali je shvatio da je zbog istorijskih okolnosti vjerovatno žrtva politike, jer je većina vladinih zvaničnika ADR-a ubijena kada su boljševici došli na vlast. Čemenzenimali bi morao da napusti rukopis „Alija i Nina“ u Evropi u to vrijeme (1925-1926) jer je kritikovao boljševički režim. Bilo bi samoubilački povratak u Baku sa rukopisom u ruci, pošto su boljševici pogubili većinu vladinih zvaničnika bivšeg režima i bilo kakvu opoziciju. Deset godina kasnije, Udruženje pisaca Azerbejdžana je 1937. godine dobilo naređenje od Staljina da očisti bilo koga iz njihovih redova koji nije prihvatio sovjetsku ideologiju. Josif Vezir Čemenzeminli optužen je za uvođenje ,,kontrarevolucionarnih” ideja kroz anti-heroje svojih romana, a ubrzo nakon toga uhapšen je i osuđen na Gulag, gdje je i umro 1943. godine.Čemenzeminali je koristio pseudonim ,,Ali Khan Chamanzaminli” u nekim od svojih najranijih radova objavljenih 1911. godine. Ali Khan je takođe ime glavnog lika u romanu „Ali i Nino“.
Priča o autorstvu romana i imena je zamršena. Ja ću ovdje predstaviti ono što je dostupno iz istorijskih izvora i nastojati da na pravi način u istorijskom svijetlu približim činjenice o ovom zaista velikom i prvom romanu u islamskom svijetu. Esad Bej (Muhamed Esad Bej, Leo Nussinbaum; rođen kao Lev Abramovič Nusinbaum, 1905. u Bakuu, po drugim izvorima Kijev — 1942. Pozitano, Italija) — pisac, autor kratkog romana „Ali i Nino“, klasika azerbejdžanske književnosti. Između dva svjetska rata je bio izuzetno popularan u Evropi i SAD-u. Autor je više od 20 knjiga. Pisao je na njemačkom jeziku. Rodio se u porodici jevrejskih naftnih milionera. Njegova majka, Berta Slucka, počinila je samoubistvo. Pomagala je, po pisanju samog Beja, komunistike revolucionare, pa i samog Staljina za vrijeme njegovog kratkog boravka u Bakuu.. Poslije Oktobarske revolucije 1917. godine, bježi sa ocem u Centralnu Aziju, a zatim poslije kratkog boravka u Istambulu i Parizu, skrašava se na duže vrijeme u Berlinu. U Berlinu je studirao na Faluktetu orijentalnih jezika, i tako je savladao turski, persijski i arapski jezik. Otada počinje njegovo interesovanje islamom. Interesovanje postepeno prelazi u vjerski zanos pa 1926. godine u turskoj ambasadi prima islam, ali nikada neće biti u potpunosti prihvaćen od islamskih krugova u Berlinu. Bio je simpatizer desničarskih radikala, a među ostalima i određenih ruskih emigrantskih organizacija. Njegova djela su postigla veliki uspjeh u Vajmarskoj Nemačkoj i SAD-u i prevedena su na 12 evropskih jezika.
Poslije dolaska nacista na vlast, odlazi 1934. u SAD sa ženom Erikom i tastom Levendejlom, poznatim njemačkim Jevrejinom i ,,kraljem obućarske industrije”. Brak će ubrzo propasti, a Bej se opet okreće desničarskim i fašističkim krugovima. Povezanost sa fašističkim krugovima odvodi ga u Italiju, gdje će dospjeti u krugove bliske Musoliniju. Približavanje fašističke Italije Hitlerovoj Njemačkoj dovodi do uvođenja rasnih zakona. Bej se tako povlači iz javnosti i živi u italijanskom gradiću Pozitanu gdje i umire 1942. godine od rijetkog oboljenja krvi. Do kraja života neumorno piše. Iako mu otac završava život u konclogoru, Bej do kraja ostaje vjeran svojim desničarskim (fašističkim) idealima.
U Azerbejdžanu je rasprostranjena teorija o tome kako se iza pseudonima Kurban Said javlja azerbejdžanski književnik, publicista i diplomata Josif Vezir Čemenzeminli. Američki novinar Tom Rejs istraživao je više godina navedenu problematiku i dokazao da je u pitanju Esad Bej. Rezultate istraživanja je objavio u knjizi “The Orientalist: Solving the mystery of a strange and dangerous life by Tom Reiss”. Literarno remek djelo „Ali i Nino“, autora Leva Nussenbauma, objavljeno pod pseudonimom Kurban Said, donosi nam u jednakoj mjeri ljubavnu priču i širi socijalni portret Azerbajdžana u vrijeme evropske vladavine. Kroz romansu muslimanskog mladića i hrišćanske djevojke, smještenu u glavnom gradu Azerbajdžana, Bakuu, početkom 20.vijeka, Said u svom romanu istražuje dileme koje proizlaze iz evropske vladavine nad orijentalnim društvom. Preveden na više od 30 jezika, roman „Ali i Nino“ smatra se remekdjelom svjetske literature. Objavljen prvi put u Beču 1937. godine, roman je ponovno otkriven i svjetsku slavu stekao u sedamdesetim godinama 20.vijeka, kada je i zadobio status nacionalnog romana Azerbajdžana. Početkom Prvog svjetskog rata, u Bakuu, azerbejdžanskom gradu na obali Kaspijskog mora, Ali-kan Širvanšir, mladić iz muslimanske aristokratske porodice, i Nino Kipijani, hrišćanka vaspitana u evropskom duhu, vole jedno drugo još od svog poznanstva iz škole. Nakon ubistva, bijega od krvne osvete, ženidbe s Nino, odlaska u Persiju i povratka u Baku, Ali-kan Širvanšir tokom rata protiv Rusa mora donijeti odluku – ostati vjeran svojim azijskim korjenima i vrijednostima, Bakuu i pustinji, ili sa voljenom Nino i ćerkom otići u Evropu. Roman „Ali i Nino“ je remek djelo književnosti dvadesetog vijeka koje objedinjuje epiku ogromnog prostora i vremena sa egzotičnim mitovima i običajima lokalnog stanovništva Azije i Persije. Zbog mnoštva komičnih situacija i vedrog humora kojima je izbjegnuta patetika ove tragične priče, junaka upečatljivih po svojoj individualnosti i majstorski dočaranog svakodnevnog života, nama malo poznatog dijela svijeta, djelo se čita sa lakoćom i uživanjem.
Esad Bej Bibliografija:
Krv i nafta Orijenta (1930),
12 tajni Kavkaza (1930)
Stajlin: karijera fanatika (1931)
Bijela Rusija. Ljudi bez domovine (1932)
OGPU: zavjera protiv svijeta (1932)
Nikolaj II: zatočenik purpura (1935)
Alah je velik. Propadanje i novi polet islama (1936) (sa Volfgangom fon Vajzlom; srpski prevod 1940)
Muhamed (1936, (srpski prevod 1940, reizdanje 1990)
Lenjin (1937)
Ali i Nino. Istorija ljubavi (1937, srpski prevod 2003)
Šah Reza (1938)
Djevojka iz Zlatnog Roga (1938)
